vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، تحول و تکامل علوم و نظریات علمی امری طبیعی و طرح و بررسی و نقد آرای دانشمندان در یک جامعه علمی زنده و با نشاط امری ضروری است. بومی کردن علوم انسانی که در جامعه اسلامی ما، بخش عظیمی از آن در اسلامی کردن آن جلوه گر می‌شود نیز ضرورت کندوکاو در آموزه‌های دینی و آرای دانشمندان مسلمان را می‌طلبد و عدم توجه کافی به این اندیشه ها در علوم اجتماعی رایج این ضرورت را دو چندان می‌کند.

ضرورت بررسی اندیشه اجتماعی اسلام

کشف و بررسی و تحلیل و ارائه اندیشه های دانشمندان مسلمان که با الهام از منابع اصیل اسلامی در فضای فرهنگ اسلامی پدید آمده و شکل گرفته است، به ویژه اگر در قالب مفاهیم شناخته شده علوم انسانی رایج در فضای علمی و دانشگاهی صورت پذیرد، علاوه بر آنکه از لحاظ نظری خلاء تئوریک جامعه اسلامی را پر می کند و پیش فرض های نوینی را جایگزین پیش فرض های رایج در علوم اجتماعی می سازد، مانع خودباختگی و از خود بیگانگی فرهنگی و اجتماعی می شود و زمینه ای برای فراهم آوردن راه حل های عملی برای پاره ای از مشکلات و مسائل اجتماعی می باشد.

در فصل نخست کتاب با مراجعه مستقیم به منابع اسلامی، موضع اسلام نسبت به علوم بشری و وضعیت این علوم در فرهنگ و تمدن اسلامی، چگونگی رابطه اسلام با علوم انسانی و بومی کردن آنها و پاره ای از ویژگی‌های اندیشه های اجتماعی متفکران مسلمان به اختصار بررسی شده است.

بدین منظور در این فصل، بحث علم در اسلام و موضع اسلام نسبت به علم و خصوصا علوم انسانی و میزان سازگاری یا عدم سازگاری آن با گزاره های دینی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. چنانچه اشاره شد در متون اسلامی در زمینه مسائل و موضوعات انسانی و پدیده های اجتماعی گزاره های توصیفی قابل توجهی وجود دارد. نادیده گرفتن آنها سبب ارائه تصویری ناقص و نادرست از پدیده های انسانی و اجتماعی می شود. از سوی دیگر در دوران معاصر مسئله علم دینی از جمله جامعه‌شناسی اسلامی از سوی برخی متفکران مسلمان مطرح شده و دیدگاه‌های متفاوت و احیاناا متضادی درباره آن ارائه شده است.

چیستی جامعه شناسی اسلامی

اکنون این سوال مطرح است که رابطه این گزاره ها با علوم انسانی اسلامی چیست؟ آیا جامعه شناسی اسلامی و علوم اجتماعی اسلامی نظام دار ساختن همین گزاره هاست؟ اصولا مقصود از جامعه‌شناسی اسلامی یا علوم اجتماعی اسلامی چیست؟ تفاوت آن با جامعه شناسی تجربی موجود در چه چیز است و در چه شرایطی می‌توان پسوند اسلامی را به این علم افزود؟

تامل در دیدگاه های اجتماعی دانشمندان مسلمان نشان می دهد که آنان با مبانی و مفروضات متفاوت با صاحب نظران جامعه شناسی به بررسی مسائل اجتماعی پرداخته‌اند. این مبانی را می‌توان آنگونه که الوین گلدنر نامگذاری کرده، به مفروضات زمینه ای و حوزه ای تقسیم کرد. دانشمندان مسلمان درباره مبانی که در سطحی گسترده تر از مسائل اجتماعی مطرح است، مانند روش شناسی، جهان شناسی و انسان شناسی، به دیدگاهی متفاوت با صاحب نظران جامعه شناسی غرب معتقدند و همین تفاوت در مبانی باعث تنوع در آراء اجتماعی و تحلیل‌های آنان از پدیده های اجتماعی شده است.

در فصل دوم دیدگاه اجتماعی ابونصر فارابی در مورد تفصیل و بررسی شده و خاستگاه اندیشه های اجتماعی فارابی و طبقه‌بندی و شمارش علوم از دیدگاه او مورد ارزیابی جدی قرار گرفته است. فارابی کاری را که کندی آغاز کرده بود با قوت شرکت تمام ادامه داد کار بزرگ او آشتی دادن بین فلسفه و دین تأسیس فلسفه اسلامی نخستین فیلسوف بزرگترین علم اسلام است که نظریه های خاصی در علم سیاست مطابق با بینش اسلامی دارد.

اخوان الصفا و اندیشه اجتماعی

در فصل سوم کتاب، دیدگاه های اجتماعی اخوان الصفا، اهداف سیاسی و کلامی، مراحل اجتماعی شدن، قشربندی اجتماعی و فرهنگ آمده است. با بررسی منصفانه و دور از تعصب نحله‌ ای رسائل اخوان الصفا، به نتیجه می رسیم که این گروه افرادی مسلمان و معتقد به دستورهای دینی بوده دین اسلام را کامل ترین ادیان می دانستند و از نظر مذهب، گرایش فوق العاده به مذهب تشیع داشتند. هر چند دلیل خاصی بر ۱۲ امام بودن آنها نداریم، از مطالب رسائل به دست می آید که آنان محبتی کامل نسبت به اهل بیت پیامبر داشته و آنان را به عنوان جانشینان پیامبر معرفی کرده‌اند و در موارد مختلف از حضرت علی به عظمت یاد کرده عید غدیر خم را از بزرگترین اعیاد اسلامی دانسته اند. توجه خاص اخوان الصفا به علوم به ویژه علوم انسانی از یک سو و تلاش آنان برای ایجاد تحول اجتماعی و تغییر نظام حکومتی از سوی دیگر سبب شده تا اندیشه های قابل توجهی در مجموعه نظریات علمی اخوان الصفا شکل بگیرد.

دیدگاه های اجتماعی ابوریحان بیرونی

در فصل چهارم کتاب دیدگاه های اجتماعی ابوریحان بیرونی با نگاهی به تفاهم میان فرهنگی و موانع آن و ویژگی‌های مطلوب حاکم جامعه اسلامی و کارکرد مقررات کیفری در جلوگیری از حوادث مهم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. بیرونی قشربندی در جوامع گذشته را با عامل سیاسی ــ اجتماعی تبیین می کند و در این زمینه می گوید که پادشاهان گذشته، افراد جامعه خود را بر حسب اختلاف در شغلها به طبقات معینی تقسیم می کردند و از این راه، هر طبقه را ملزم به کار و حرفه ی خویش می ساختند و چنانچه کسی از مرتبه خود تجاوز می کرد، او را عقاب می کردند.

او از تجدید طبقات به وسیله اردشیر پسر بابک، هنگام احیای مالکیت خود بر سرزمین فارس سخن می گوید، که مردمان را به چهار طبقه تقسیم کرده بود و پیشوایان و شاهزادگان را در طبقه اول، عابدان و آتشبانان و بزرگان دین را در طبقه ی دوم، پزشکان و منجمان و دانشمندان را در طبقه سوم، و برزگران و صنعتگران را در طبقه چهارم قرار داده بود. او طبقات را چنان بسته تشکیل داده بود که هر طبقه، همانند نسب برای افراد آن به حساب می آمد.

اندیشه اجتماعی خواجه نصیرالدین طوسی

و فصل پنجم کتاب دیدگاه اجتماعی خواجه نصیرالدین طوسی را بحث کرده است. در مورد علم مدنی، تقسیم کار اجتماعی، قشربندی اجتماعی و کنترل اجتماعی و روش‌های رسمی کنترل اجتماعی، مباحث مهمی مطرح شده است.

خواجه در ضمن بیان نیاز زندگی اجتماعی، به قانون و دولت به عنوان مجری قانون، و به مسأله انحرافات اجتماعی و علل بروز آن و نیز به لزوم نظارت بر رفتار اجتماعی و تنظیم کنترل آن اشاره می کند. به نظر وی، گرچه انسانها بالطبع به زندگی اجتماعی محتاجند و برای ادامه ی حیات خود در فرایند تعاون و همکاری شرکت می کنند، در اعمال و رفتارهای خود انگیزه های متفاوتی دارند و مقاصد و اهداف گوناگونی را مدّ نظر قرار می دهند که بیشتر جنبه ی فردگرایانه دارد.

اگر این فردگرایی مجال بروز کامل یابد، جامعه به سوی ظلم و تجاوز، کشمکش بین افراد و از هم گسیختگی پیش می رود و نظام معیشت به مخاطره می افتد. بنابراین، برای پیشگیری یا کنترل چنین مسأله ای، به قانون و مجری آن نیاز می افتد. البته همانطور که قبلاً آمد، به نظر وی قانون باید از جانب خداوند وضع شده باشد و پیامبر یا امام معصوم، حامل و مجری آن باشد.

دیدگاه اجتماعی ابن خلدون

دیدگاه اجتماعی ابن خلدون در فصل ششم کتاب مورد بحث قرار گرفته و عوامل موثر در پیدایش اندیشه اجتماعی و  نظریه عصبیت و بحث تفاوت های معنایی عصبیت و همبستگی و عوامل زوال عصبیت و مقایسه جامعه بدوی و جامعه حضری، مطالب این فصل از کتاب را تشکیل می دهد.

عصبیت، نظریه محوری ابن‌خلدون در تبیین اجتماع است. می‌توان از عصبیت به وجدان ملی احساس گروهی، همبستگی اجتماعی و عامل اتحاد گروهی تعبیر کرد. خود ابن‌خلدون معترف است که عصبیت به معنای عصبیت گروهی است .وی می‌نویسد: پیوند خویشاوندی به جز در مواردی اندک در بشر طبیعی است و از موارد آن نشان دادن غرور قومی نسبت به نزدیکان و خویشاوندان است، بخصوص در مواقعی که ستمی به آنان برسد و یا در معرض خطر واقع شوند. زیرا عضو هر خاندانی وقتی متوجه شود به یکی از نزدیکان وی ستمی رسیده و یا نسبت به او دشمنی و کینه‌توزی شده، درخود احساس زبونی نموده و آن را به خود توهین می‌شماردو در این موقع،  آرزومند می‌شود که کاش می‌توانست مانع حوادث اندوه بار و مهلکه‌های وی شود و این امر در بشر یک عاطفه طبیعی است از هنگامی که آفریده شده است./601/241/ح

مشخصات کتاب:

عنوان کتاب: تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام

مولفان: محمود رجبی، مجید کافی و ...

نشر: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چاپ: رقعی